تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف

تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف سید ابن طاووس با استفاده از 57 نسخه خطی

موضوع:
تصحیح و منبع شناسی یک مقتل

مخاطبان اصلی:
محققان و عاشورا پژوهان

مسائل اصلی:
پژوهش حاضر به دنبال پاسخی برای این پرسش‌هاست:
1ـ سید ابن‌طاووس برای تدوین کتاب لهوف از چه منابعی استفاده کرده است؟
2ـ روش او در بهره‌گیری از این منابع چه بوده و گزارش واقعه کربلا در کتاب او چه روند و رویکردی داشته است؟
3ـ نسبت این کتاب با آثار مشابه و معاصر وی چیست؟
4 ـ روایت ابن‌طاووس از نهضت حسینی چه ویژگی‌هایی دارد و اصول حاکم بر آن کدام است؟

اهداف:
هدف اصلی کتاب، منبع‌شناسی لهوف است. اینکه روشن شود سید از چه منابعی بهره گرفته، از ضرورتهای تحقیقات تاریخی و عاشوراپژوهی است. البته برای ارائه نسخه ای الگو که بتوان منبع شناسی را بر آن استوار کرد مراجعه‌ای به نسخه‌های این کتاب شد تا متنی نزدیک‌تر به صحت ارائه شود.

نتایج:
در یک نگاه کلی و با دقت در چگونگی نقل‌های لهوف می‌توان گفت روش این کتاب، روایت دقیق و مستقیم از منابع نیست، بلکه واسطه‌ای در کار بوده و مؤلف با افزودن و کاستن از مطالب آن کتابِ واسط به تدوین مقتلی دست زده است.
از آنجا که لهوف کتاب تاریخی نیست، ابن‌طاووس هیچ‌گاه از منابع خود نام نبرده و به واژه‌هایی مانند «قال» و «روی» بسنده کرده است. تنها در مواردی که محل اختلاف نسخه‌هاست به نام منبع یا مؤلف یا راوی اشاره شده و حتی گاه سند ارائه شده است. همین اختلاف شیوه شاهدی است بر عدم اصالت اضافات برخی نُسَخ.
ابن‌طاووس از دو کتاب فتوح ابن‌اعثم و مقتل خوارزمی تأثیر غیر مستقیم گرفته و روایات لهوف به این دو کتاب نزدیک‌تر است. به همین جهت رویکرد داستانی و خطابی کتاب نیز بسیار مشهود است؛ زیرا اولی رویکردی داستانی دارد و دومی روشی خطابه‌ای.
لهوف رویدادهای بعضی از منازل راه کربلا را با هم آمیخته و سبب شده است اختلاف‌هایی در نقل گزارش‌ها ایجاد شود.
دسته‌ای از مطالب لهوف در هیچ‌یک از منابع پیش از زمان ابن‌طاووس یافت نشد و منحصر به نقل اوست. در برخی از این موارد منحصر، هم‌شهری و معاصر وی ابن‌نما در مثیر الاحزان نیز با او همراه است.
توجه به خواب و امور شگفت اعم از کرامت و خوارق عادت همچنین گزارش به سبک ادبی و مسجّع، از دیگر ویژگی‌های لهوف است که در انتخاب منابع وی تأثیر داشته است.
ابن‌طاووس یا راوی اصلی کتابی که لهوف از روی آن تدوین شده، اخبار و گزارش‌ها را بهم آمیخته و با تلفیق چند روایت، گزارشی نو به دست داده که گاه با وقایع تاریخی سازگاری ندارد.
متأسفانه نسخه‌ای که به دست مؤلف یا در زمان او نوشته شده باشد وجود ندارد. نسخه‌های موجود دارای کم و زیاده‌های فراوان است. مجموع موارد اختلافی که در بیشتر نُسخ نیست، به چندین صفحه (2000 کلمه) می‌رسد و اکثر قریب به اتفاق آنها مربوط به پیش‌گویی شهادت امام حسین(ع) یا اطلاع آن حضرت از جزئیات مرگ خود است.

ویژگی های ممتاز و انحصاری اثر:
با بهره‌گیری از نسخه‌های کهن و معتبرتر از میان 57 نسخه خطی متن کامل لهوف با تصحیحی انتقادی در بالای صفحات درج شده که این در کارهای مشابه نیست.
بررسی ارتباط لهوف با مثیر الاحزان ـ اثر ابن‌نما هم‌عصر و هم‌شهری ابن‌طاووس ـ که با همدیگر مشترکات و مشابهات زیادی دارد، اما نمی‌توان گفت یکی از روی دیگری نوشته شده، بلکه شواهدی نشان می‌دهد که هر دو مقتل، تحریری از یک کتاب دیگرند و از آن اثر سوم اطلاعی نداریم.

دیدگاه های دیگر در مورد مسئله اصلی:
تنها چاپ تصحیح‌شده‌ای که از لهوف سراغ داریم، به همت مرحوم فارس حسّون (ابراهیم تبريزيان) انجام شد. وی سه نسخه را برای تصحیح خود مبنا قرار داد که عبارتند از: 1ـ نسخه خطی سال 1117 کتابخانه آستان قدس، 2ـ چاپ نجف و 3ـ نقل مرحوم مجلسی از لهوف در بحارالانوار. به رغم ارزش این چاپ و برتری آن بر چاپ‌های معمول کتاب لهوف، متأسفانه اشکالاتی در آن وجود دارد که نمی‌توان به طور کامل بدان اعتماد کرد. چون بخشی از تکیه آن بر چاپ مشهور نجف است که اضافات و اشکالات آن کم نیست.

محورهای پیشنهادی برای پژوهشگران:
بررسی برخی روایات لهوف که در هیچ منبع دیگری نیامده است همچنان می‌تواند جای کار داشته باشد.

محدودیت‌های پژوهش:
در بخش نسخه شناسی و تصحیح، نبود نسخه هایی که نزدیک به دوره مولف باشد یا ابهام در برخی از این نسخه ها محدودیت‌هایی را برای تحقیق ایجاد کرد.