تحلیل معرفت‌شناسی عرفان مانوی و مولوی

چکیده

مبانی نظری کیش مانوی اصولاً عرفانی است. زهد، ریاضت، گیاه‌خواری، تزکیه و تهذیب نفس، نیکی، راستی، پاکی، جوان‌مردی، باور به جدایی مطلق نور و ظلمت و خیر و شر، و اهمیت کسب معرفت در این دین برای دست‌یابی به رستگاری از مباحث مهم مانویت است. مانویان معرفت به ذات خداوند را شرط اصلی رستگاری می‌دانستند. از این‌رو، باورهای این دین در حوزة معرفت‌شناسی در خور توجه است. از سوی دیگر، مولوی نظمی را در شیوه تفکر عرفانی‌اش وضع کرده که خاستگاهش همچنان محل تأمل دانشمندان است. اگرچه زهد، تزکیه، تهذیب نفس، جوان‌مردی، و جدایی نور و ظلمت در اندیشه‌های مولوی با آنچه مانی و مانویان می‌گفتند بسیار شباهت دارد، جدایی انسان از اصل خویش، بی‌اعتنایی به جهان مادی، به‌ویژه اهمیت معرفت و دانش در خداشناسی و خودشناسی از مؤلفه‌های بسیار مهم در ساختار معرفت‌شناسی مانی و نیز مولانا است. جستار حاضر پس از واکاوی عناصر معرفت‌شناسانه دو عرفان مانوی و مولوی می‌کوشد پیوندهایی را بیابد که ممکن است میان مؤلفه‌های این دو نگرش باشد.